vrijdag 6 juni 2014

De tragische dood van Fritz

Wie waren de mensen achter de bouw van de Zonnehal in 1937? Fritz Szameitat was er een van. Een vluchteling uit Nazi-Duitsland. Uiteindelijk sneuvelt hij als Duits soldaat.

Fritz Szameitat is 22 jaar. De Duitse jongeman is lid van de sociaal-democratische SPD. Als op 30 januari 1933 Hitler aan de macht komt in Duitsland slaat de angst hem om het hart. Het geweld tegen andersdenkenden neemt met de dag toe. De straatterreur regeert.

Fritz vlucht naar het veilige Nederland. De eerste poging mislukt. Hij blijft hangen in het prikkeldraad bij de grens, maar zijn tweede poging lukt gelukkig wel.


De Zonnehal (foto '14)
Het is niet de makkelijkste tijd voor een vluchteling in Nederland. De economische crisis, veroorzaakt door de Amerikaanse beurskrach in 1929, heeft ons land zwaar in haar greep. De werkloosheid bereikt een record, bedrijven gaan massaal failliet. Wie wel werk heeft krijgt steeds minder loon. 

Geschat wordt dat 25 tot 35 procent van de beroepsbevolking werkloos is. Ondanks dat alles krijgt de jonge Duitser een beetje grip op zijn leven, vertelt Herman van Kordenoordt.

Van Kordenoordt, geboren in 1947, heeft Fritz nooit gekend. Maar het verhaal over de vluchteling kent hij wel, want zijn moeder was getrouwd met Fritz die eind 1945 sneuvelt als…Duits soldaat. Na de oorlog trouwt de weduwe die het verzet steunde, met een andere man. 

Het tragische einde van Fritz heeft altijd als een schaduw over de familie gehangen, aldus Van Kordenoordt. Hij vertelde het relaas van de Duitse vluchteling tijdens de 4-mei herdenking op de Paasheuvel, een plek die voor AJC-ers zoals zijn moeder, en de gevluchte Fritz, heel belangrijk is geweest.

Werklozenkamp

Terug naar de uit Oberhausen afkomstige Fritz. Via het Vluchtelingen Comité bereikt hij met een groepje lotgenoten Den Haag. Van Kordenoordt: „Gelukkig kan hij werk krijgen in het werklozenkamp op de Paasheuvel en repareert tegen kost en inwoning tenten voor het AJC-Pinksterfeest. Als blijkt dat hij een gediplomeerd meubelmaker is, wordt hij gevraagd om mee te werken aan de bouw van de Zonnehal.” 

De steunbalken worden opgezet.
(1937-38)
De Zonnehal is een werkverschaffings-project op Paasheuvel. Wie werkloos is - ons land telt in die tijd ook al honderdduizenden werklozen - moet werken voor een paar gulden steun per week. Wie niet werkt, krijgt geen geld. 

De werkmethodes zijn primitief. De schop en kruiwagen, of een simpele trekkar zijn de voornaamste hulpmiddelen, waarmee kanalen gegraven, heidevelden ontgonnen en bomen geplant worden. Of zoals op de Paasheuvel, waar de Zonnehal, de Heijmanshof, en de openluchttheaters worden aangelegd.

Tijdens zijn verblijf in Nederland leert Fritz Karolien Gebauer, enthousiast lid van de AJC, kennen. Gebauer komt oorspronkelijk uit Wenen, maar woont al jaren in Nederland. De twee trouwen midden 1939. Nauwelijks 10 maanden later, op 10 mei 1940, valt Nazi-Duitsland Nederland binnen. Hun toekomst ziet er ineens gitzwart uit.

Bang

De twee zijn bang, aldus Van Kordenoordt: „Zij weten maar al te goed hoe moordzuchtig de nazi's zijn en verwachten direct geëxecuteerd te worden. Berlijn zou de vluchteling namelijk als een deserteur kunnen zien. Karolien en Fritz besluiten samen zelfmoord te plegen, mocht de situatie zich verslechteren. Maar er gebeurt niets. Juist omdat Fritz met rust wordt gelaten groeit de hoop dat het toch nog allemaal mee zal vallen.”

Helaas. Begin 1942 wordt hij opgeroepen om zich in Duitsland te melden voor het leger. Een afgrijselijk dilemma ontstaat. Bevriende AJC’ ers bieden hem een onderduikadres aan, maar de meubelmaker wijst dat af. Hij wil de mensen die hem het vluchtadres aanbieden, zijn gezin en zijn familie in Duitsland niet in gevaar brengen. En die oorlog? Die zou toch niet zo heel erg lang meer duren. Hij gaat. De sociaal-democraat wordt een soldaat van Nazi-Duitsland.

Sluipschutter

Eind januari 1945 sneuvelt Fritz in de buurt van de Frans-Duitse grens. Waarschijnlijk gedood door  een geallieerde sluipschutter. „Mijn moeder vermoedde echter dat zijn eigen mensen het gedaan hadden.  Fritz was links en zo verschrikkelijk tegen die oorlog’, herinnert Van Kordenoordt zich. 
Toeschouwers bij het opstellen
van de steunbalken (1937)


Met zijn verhaal wil hij laten zien dat niet alles in een oorlog zwart-wit is. Soms moeten mensen keuzes maken, gedwongen door de omstandigheden. „Daarom vertelde ik het verhaal van mijn moeder en haar Fritz tijdens de herdenking op 4 mei. Nu, 69 jaar na de bevrijding, ontstaat er misschien wel begrip voor de afschuwelijke keuzes in die tijd.”